Mocznik (karbamid) jest związkiem azotowym powszechnie wykorzystywanym w żywieniu przeżuwaczy, głównie jako źródło azotu niebiałkowego (NPN) w mieszankach paszowych. U bydła dochodzi do rozkładu mocznika w żwaczu, gdzie mikroflora przekształca go w amoniak, wykorzystywany następnie do syntezy białka mikrobiologicznego. Choć stosowanie mocznika może przynieść istotne korzyści ekonomiczne, jego niewłaściwe dawkowanie lub niewłaściwe podanie może prowadzić do ciężkiego zatrucia, zwanego również alkalozą amonową.
Mechanizm toksyczności mocznika
Mocznik sam w sobie nie jest toksyczny. Problem pojawia się, gdy w żwaczu dochodzi do zbyt szybkiego rozkładu dużych dawek mocznika. Wówczas powstaje nadmierna ilość amoniaku, który nie zostaje w całości wykorzystany przez mikroorganizmy. Amoniak ten przenika przez ściany żwacza do krwiobiegu, prowadząc do hiperamonemii – stanu, w którym poziom amoniaku we krwi przekracza zdolność detoksykacyjną wątroby. Amoniak działa neurotoksycznie i może doprowadzić do śmierci zwierzęcia w ciągu kilku godzin.
Czas wystąpienia objawów po zatruciu
Objawy zatrucia mocznikiem pojawiają się zazwyczaj w ciągu 20 minut do 2 godzin po spożyciu zbyt dużej ilości mocznika. Ich nasilenie zależy od dawki, tempa spożycia, pH treści żwacza oraz obecności innych składników paszy (np. węglowodanów łatwo fermentujących).
Wczesne objawy zatrucia mocznikiem
Zmiany w zachowaniu
Pierwszymi oznakami zatrucia są niespecyficzne zmiany w zachowaniu zwierzęcia. Może ono przejawiać niepokój, intensywne poruszanie się po oborze, uderzanie głową o ściany, ryczenie i objawy silnego rozdrażnienia. Często występuje również ślinotok i zgrzytanie zębami (bruksizm), jako skutek pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego.
Zaburzenia trawienne
W początkowej fazie zatrucia obserwuje się przyspieszenie pracy żwacza (hipermotoryka), które szybko przechodzi w osłabienie, a nawet całkowite zatrzymanie motoryki przedżołądków (atonii). Może wystąpić także silne wzdęcie (bębnica), będące efektem gromadzenia się gazów fermentacyjnych i upośledzonego odbijania.
Przyspieszony oddech i tętno
Zwierzęta wykazują zwiększoną częstość oddechów (tachypnoe) oraz przyspieszone bicie serca (tachykardia). Oddech staje się płytki i nierównomierny, niekiedy pojawia się duszność. Wzrost ciśnienia parcjalnego amoniaku we krwi wpływa na zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej, prowadząc do alkalozy oddechowej i metabolicznej.
Zaawansowane objawy zatrucia
Objawy neurologiczne
W miarę postępu zatrucia pojawiają się typowe objawy neurologiczne:
-
Ataksja (zaburzenia koordynacji ruchów)
-
Drżenie mięśni, szczególnie w okolicach głowy i szyi
-
Skurcze toniczno-kloniczne kończyn
-
Ślepota i brak reakcji na bodźce
-
Utrata przytomności
W końcowym stadium zwierzęta często padają na bok, wykonując ruchy „pływackie”, a następnie dochodzi do zatrzymania oddechu i śmierci w wyniku niewydolności oddechowej i krążeniowej.
Zaburzenia metaboliczne
Hiperamonemia powoduje ciężkie zaburzenia metaboliczne – odwodnienie, hemokoncentrację, hiperglikemię i wzrost poziomu mocznika w surowicy. W badaniach sekcyjnych można zaobserwować obrzęk mózgu, przekrwienie narządów wewnętrznych oraz obecność niestrawionej paszy w żwaczu.
Różnicowanie zatrucia mocznikiem
Objawy zatrucia mocznikiem mogą być mylone z biegunką toksyczną, bękaniem pokarmowym lub zatruciem innymi związkami chemicznymi (np. azotanami, pestycydami). Kluczowe znaczenie ma wywiad żywieniowy – nagła zmiana składu dawki pokarmowej, podanie mocznika bez odpowiedniego przygotowania lub brak właściwego wymieszania paszy.
W przypadku podejrzenia zatrucia zaleca się natychmiastowe przeprowadzenie analizy paszy i badania poziomu amoniaku we krwi oraz moczu.
Zapobieganie zatruciom mocznikiem
Dawkowanie i kontrola składu paszy
Bezpieczna dawka mocznika w żywieniu bydła nie powinna przekraczać 0,3 g/kg masy ciała dziennie lub 1% suchej masy dawki pokarmowej. Mocznik musi być równomiernie rozprowadzony w paszy treściwej – najlepiej w formie granulatu lub jako dodatek do kiszonek. Nigdy nie wolno podawać go samodzielnie ani z wodą do picia.
Wprowadzenie mocznika do diety
Wprowadzanie mocznika do dawki pokarmowej powinno odbywać się stopniowo, z zachowaniem okresu adaptacyjnego (co najmniej 10–14 dni). Pasza powinna zawierać wystarczającą ilość łatwo fermentujących węglowodanów (np. skrobi), które wspomagają przetwarzanie amoniaku przez mikroflorę żwacza.
Obserwacja zwierząt i edukacja personelu
Regularna obserwacja zachowania bydła oraz monitorowanie spożycia paszy to kluczowe elementy profilaktyki. Personel odpowiedzialny za żywienie zwierząt musi być przeszkolony w zakresie prawidłowego stosowania dodatków azotowych oraz identyfikacji wczesnych objawów zatrucia.
Postępowanie w przypadku zatrucia
Szybka interwencja
W przypadku podejrzenia zatrucia mocznikiem należy działać natychmiast. Podstawowe działania obejmują:
-
Podanie dużych ilości zimnej wody do picia (w celu rozcieńczenia mocznika)
-
Doustne podanie kwasu octowego (5–10% roztwór) lub octu (0,5–1 l) – zakwaszenie treści żwacza spowalnia konwersję mocznika do amoniaku
-
W przypadku ciężkich objawów – dożylne podanie elektrolitów oraz środków alkalizujących (np. wodorowęglanu sodu) pod nadzorem lekarza weterynarii
Pomoc weterynaryjna
Leczenie ciężkich przypadków hiperamonemii wymaga specjalistycznej interwencji. Lekarz weterynarii może zastosować dożylne płyny infuzyjne, środki hepatoprotekcyjne oraz terapię wspomagającą. Warto mieć na gospodarstwie podstawowe środki pierwszej pomocy oraz dostęp do konsultacji z lekarzem weterynarii.
Zatrucie mocznikiem u bydła to poważny stan kliniczny, który może prowadzić do gwałtownej śmierci zwierząt. Kluczowe znaczenie ma profilaktyka – odpowiednie dawkowanie, równomierne mieszanie pasz, okres adaptacyjny oraz edukacja pracowników. Wczesna identyfikacja objawów i szybkie podjęcie działań ratunkowych mogą uratować życie zwierząt i zapobiec stratom ekonomicznym w gospodarstwie.
Źródło: https://www.cafeanimal.pl/
