Głownia pszenicy to choroba grzybowa wywoływana przez patogen Ustilago tritici (synonimicznie Ustilago segetum var. tritici) należący do podstawczaków. Jej zwyczajowa nazwa (głownia pyląca) wynika z charakterystycznego stadium produkcji zarodników (teliospor), które rozpylają się niczym pył przy dojrzałości kłosów. Choroba atakuje zarówno pszenicę ozimą, jak i jarą, a w sprzyjających warunkach może również porażać pszenżyto i żyto.
Patogen przechodzi cykl rozwojowy ukryty wewnątrz ziarna lub w glebie, skąd infekuje wczesne etapy wzrostu rośliny. Jego specyfika polega na tym, że przez większość faz wegetacji nie wywołuje jawnych objawów, a szkody stają się widoczne dopiero w fazie kłoszenia, gdy kłosy porażonych roślin zamieniają się w zwarte skupiska zarodników.
W literaturze anglojęzycznej choroba ta określana jest mianem common bunt lub stinking smut. Patogenami są gatunki Tilletia tritici i Tilletia laevis, które wywołują podobne objawy. Zarodniki mogą przetrwać wiele lat w glebie lub na powierzchni materiału siewnego, co stanowi istotne źródło reinfekcji.
Cykl rozwoju i warunki sprzyjające
Faza inicjacji infekcji
Infekcja rozpoczyna się na etapie kiełkowania ziarna. Teliospory obecne na powierzchni ziarniaków lub w glebie kiełkują pod wpływem wilgoci i umiarkowanych temperatur. Powstają bazydiospory, które mogą tworzyć dalsze stadia rozwojowe i penetrować młode tkanki kiełka, przenikając ukrycie do wnętrza rośliny.
Ukryty wzrost i przejście do stadium produkcji zarodników
Grzybnia rozwija się wewnątrz rośliny, zazwyczaj bez objawów widocznych, aż do momentu formowania się ziarniaków. W stadium kłoszenia grzybnia intensyfikuje rozwój, a zainfekowane ziarna przekształcają się w tzw. bunt balls – struktury napełnione zarodnikami.
Rozprzestrzenianie zarodników
Podczas zbioru, suszenia lub usuwania słomy zwartki pękają, a czarne, pylące zarodniki unoszą się w powietrze i mogą osiadać na zdrowych zbożach lub zanieczyszczać materiał siewny. Te zarodniki pozostają zjadliwe i przenoszą się dzięki wiatrowi czy działaniu maszyn rolniczych.
Warunki sprzyjające chorobie
Optimum dla infekcji to umiarkowane temperatury (około 16–22 °C) i wysoka wilgotność powietrza. Zimny okres kiełkowania może spowalniać rozwój grzyba. Choroba często rozwija się intensywniej przy opóźnionym siewie lub w sytuacji, gdy gleba jest wilgotna w fazie kiełkowania i wczesnego wzrostu pszenicy.
Objawy choroby i rozpoznanie
Objawy stają się widoczne dopiero w fazie kłoszenia. Typowe cechy to:
-
Porażone kłosy wyrastają wcześniej i ponad zdrowe.
-
Zamiast normalnych ziaren w kłosach widoczne są czarne, pylące kuliste skupiska zarodników.
-
Cienka błona otaczająca skupiska pęka, uwalniając czarny pył zarodników, który łatwo się rozprzestrzenia.
-
Zainfekowane kłosy często pozostają zielone dłużej niż zdrowe.
-
Po rozkruszeniu kul zarodnikowych wydziela się charakterystyczny nieprzyjemny zapach przypominający rybi lub musztardowy.
Warto zaznaczyć, że wizualna selekcja zainfekowanych ziaren przed siewem jest praktycznie niemożliwa — choroba może być obecna bez widocznych objawów na materiale siewnym.
Znaczenie ekonomiczne
Straty plonu ziarna zależą od stopnia porażenia i mogą sięgać nawet 50 %. Choć porażone rośliny przechodzą cały okres wegetacji, nie wydają zdrowego plonu — kłosy zostają zdominowane przez zarodniki. W plantacjach nasiennych głownia pszenicy jest szczególnie groźna, gdyż zakażenie materiału siewnego prowadzi do kolejnych infekcji w następnych sezonach. Zanieczyszczenie ziarna stanowi również problem handlowy i fitosanitarny, ponieważ może dyskwalifikować plon w obrocie towarowym.
Sposoby ochrony i zapobiegania
Od jednego sezonu do kolejnego (strategia materiału siewnego)
-
Stosowanie nasion czystych i certyfikowanych stanowi podstawę ochrony.
-
Niezbędne jest zaprawianie materiału siewnego fungicydami systemicznymi działającymi od momentu kiełkowania.
-
Nasiona pochodzące z pól z historią choroby nie powinny być wykorzystywane jako materiał siewny.
-
Można stosować testy laboratoryjne w celu wykrycia obecności zarodników w partii ziarna.
Zabiegi agrotechniczne
-
Rotacja upraw i unikanie monokultury pszenicy ograniczają liczebność zarodników w glebie.
-
Wprowadzenie roślin niebędących żywicielami, jak rośliny motylkowe czy kukurydza, zmniejsza presję choroby.
-
Dokładne czyszczenie maszyn rolniczych, kombajnów i sprzętu transportowego ogranicza rozprzestrzenianie zarodników.
-
Dobór terminu siewu – należy unikać wysiewu w warunkach sprzyjających infekcji.
-
Odpowiednia głębokość siewu i przykrycie nasion zmniejszają kontakt z patogenem glebowym.
Ograniczenia oprysków interwencyjnych
Ze względu na ukryty sposób bytowania patogenu wewnątrz ziarna i tkanek roślinnych, opryski fungicydowe w czasie wegetacji są nieskuteczne. Ochrona chemiczna opiera się więc niemal wyłącznie na zaprawianiu nasion.
Odporność odmianowa
Niektóre odmiany pszenicy wykazują wyższą odporność na infekcję, jednak patogeny z rodzaju Tilletia mają dużą zdolność adaptacyjną. Dobór odmian powinien być wsparty aktualnymi wynikami monitoringu patogenów i zaleceniami hodowców.
Dobre praktyki zbioru i przechowywania
-
Oddzielanie porażonych kłosów lub ziarna podczas zbioru ogranicza rozsiewanie zarodników.
-
Zachowanie czystości magazynów i urządzeń suszących chroni przed wtórną infekcją.
-
Ziarno porażone nie powinno być magazynowane razem z materiałem przeznaczonym do siewu.
Wyzwania i kierunki dalszych badań
Największym utrudnieniem w ochronie przed głownią pszenicy jest trudność w wykrywaniu infekcji ukrytych, szybka zmienność ras patogenu i brak skutecznych metod zwalczania po wschodach roślin. Dalsze badania skupiają się na opracowaniu markerów genetycznych odporności, nowych formulacji zapraw nasiennych oraz metod szybkiej diagnostyki choroby.
Rozumienie i wdrażanie kompleksowego podejścia (od czystości materiału siewnego, poprzez racjonalną agrotechnikę, aż po higienę sprzętu) stanowi dziś najskuteczniejszą ochronę przed głownią pszenicy, przeciwdziałając jej długofalowemu zagrożeniu dla plonów.
Źródło: www.mojarola.pl
